آراستگى به خوشخویى‏ 

این که گفته مى‏شود حسنات اخلاقى و خصایل مثبت نفسانى سبب نجات انسان در دنیا و آخرت است، سخنى به حق و کلامى بر اساس صدق و راستى است.

بسیار اتفاق افتاده که برخى از حسنات اخلاقى در برخى از کافران و مشرکان عامل نجات آنان از اعدام و روى آوردنشان به اسلام و سبب نجاتشان در آخرت شده است.

مگر نه این که تعدادى از بت پرستان، و عقیده‏مندان به معبودهاى باطل به دعوت پیامبران پاسخ گفتند و از آلودگى بت پرستى و بى‏دینى درآمدند و به طهارت و پاکى معنوى آراسته شدند، آیا روى آوردنشان به دعوت پیامبران عاملى جز تواضع و فروتنى در برابر حق بوده است؟

مگر تواضع وفروتنى رشته‏اى از حسنات اخلاقى وزیبایى‏هاى معنوى نیست؟

وقتى حسنات اخلاقى در دنیا عامل نجات باشد، یقیناً نجات‏بخشى‏اش در آخرت که زمان جلوه‏ى کامل رحمت خداست بیشتر است.

امیرالمؤمنین علیه السلام که به فرموده‏ى قرآن مجید در آخرین آیه‏ى سوره‏ى رعد همه‏ى دانش کتاب نزد او بوده‏ «1»، و در یک کلمه، علم او متصل به علم حضرت‏ حق است، و پس از پیامبر هیچ انسانى هم چون او قواعد و مایه‏هاى تربیتى و معارف الهى و انسانى را بیان نکرده است و باید انصاف داد که نمونه‏ى راهنمایى‏هایش در هیچ یک از فرهنگ‏هاى بشرى هرچند از مایه‏هاى معنوى برخوردار باشد یافت نمى‏شود، درباره‏ى حسنات اخلاقى مى‏فرماید:

رَأسُ الإیمانِ حُسنُ الخُلقِ وَالتَحلّى بالصِدق‏ «2»

. سر ایمان حسنات اخلاقى و آراستگى به صدق و راستى است.

راستى عجیب است انسان با نماز و روزه و حج و زکات و خمس و صدقه که وظیفه‏ى بندگى اوست خداگونه نمى‏شود، ولى با آراسته شدن به حسنات اخلاقى در حقیقت جلوه‏گاه صفات حضرت رب و به تعبیر دیگر خداگونه مى‏شود.

تعبیر از حسنات اخلاقى و آراستگى به صدق به سر ایمان تعبیر عجیبى است. بدن داراى اسکلتى منظم و دست و پا و شکم و شهوت و خون و گوشت و رگ و پى و عصب و پوست است، ولى حیات او مرهون سر اوست، اگر سر را از بدن جدا کنند حیاتى باقى نمى‏ماند، همین گونه اگر جاى حسنات اخلاقى و صدق و راستى در وجود انسان خالى باشد از ایمان هم خبرى نخواهد بود، و در نتیجه انسان از انسانیت که هویت و تشخّص او به آن است محروم مى‏ماند و به قول قرآن‏ «کَالْأَنْعامِ» مى‏شود و به قول امیرالمؤمنین علیه السلام:

فَالصُّورَةُ صُورَةُ إنسانٍ وَالقَلْبُ قَلبُ حَیَوانٍ‏ «3»

. صورتش صورت انسان ولى از نظر باطن و سیرت حیوان است.

امیرالمؤمنین علیه السلام صبر در امور را هم تشبیه به سر فرموده، چنان که در روایت آمده است:

والصَّبرُ فِى الأمورِ بِمَنزِلَةِ الرَأسِ مِن الجَسَدِ، فَإذَا فَارَقَ الرَّأسُ الجَسَدَ فَسَدَ الجَسَدُ، وَإذا فَارَق الصَّبرُ الأمورَ فَسَدَتِ الأُمُورُ «4»

. استقامت و پایدارى در امور و نگاه داشتن خویش در مرزهاى معنوى و مقررات دینى به منزله‏ى سر نسبت به بدن است، هنگامى که سر از بدن جدا شود، بدن فاسد مى‏گردد، و زمانى که صبر از خیمه‏ى امور رخت بربندد امور با رنگ گرفتن از هواى نفس و شیطان فاسد مى‏شود.

حضرت سجاد علیه السلام نیز صبر را نسبت به ایمان به منزله‏ى سر براى بدن دانسته‏اند:

الصَّبرُ مِن الإیمانِ بِمنزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الجَسَدِ وَلَا إیمانَ لِمَنْ لَاصَبْرَ لَه‏ «5»

. صبر نسبت به ایمان هم چون سر نسبت به بدن است و براى کسى را که در برابر حوادث تلخ و شیرین و اقبال و ادبار دنیا صبر و پایدارى نیست، ایمان نیست.

ارزش تحصیل ادب‏

چه مطلب شگفت آورى است که از امام به حق ناطق حضرت صادق علیه السلام‏ روایت شده است که ارزش آداب انسانى و حسنات اخلاقى به اندازه‏اى است که اگر دو روز عمرت را به تأخیر انداختند، یک روزش را براى تحصیل حسنات و آداب بگذار، نه براى نماز و روزه و حج و روز دیگرش را براى کمک گرفتن از حسنات براى مرگى آبرومند و معنوى:

إن أُجِّلَتْ فِى عُمُرِکَ یَوْمَینِ فَاجْعَل أحَدَهُما لِأَدَبِک لِتَسْتَعِینَ بِهِ عَلَى یَومِ مَوتِکَ‏ «6»

. اگر دو روز عمرت را به تأخیر انداختند، یکى از آن دو روز را براى به دست آوردن ادب که حسنات اخلاقى و حقایق معنوى است قرار داده تا به وسیله‏ى آن براى روز مرگت یارى بجویى.

ادب و آراستگى و حسنات اخلاقى وقتى بر صفحه‏ى باعظمت وجود انسان نقش مى‏بندد، انسان احساس شرافت و بزرگوارى و ارزش و کرامت مى‏کند و چون دریایى از خصلت‏هاى مثبت و ملکات معنوى را با خود دارد، دنیا و عناصرش در دیده‏ى او کوچک مى‏نماید و به همین سبب خود را به امور مادى هرچه باشد و هرچند باشد نمى‏فروشد، بلکه دنیا و عناصرش را نیز مطابق با مقررات قرآن و آثار اهل بیت علیهم السلام براى بیشتر کردن کرامت و شرافتش به کار مى‏گیرد.

از حضرت سجاد علیه السلام روایت شده است:

مَن کَرُمَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیهِ الدُّنیا «7»

. کسى که احساس شرافت و بزرگوارى مى‏نماید، دنیا نزد او خوار و بى‏مقدار است.

آرى، کسى که دریایى بى‏ساحل از شرافت و کرامت و زیبایى‏هاى اخلاقى را با خود دار حکومت دنیایى و امارت بردم اگر در دست او همراه با عدالت ورزى نباشد در نظرش از کفش کهنه و پاره‏اى که جز خودش حوصله‏ى وصله بر آن را ندارد خوارتر و حقیرتر است و این ارزیابى از شخصیتى الهى و ملکوتى که همه‏ى هستى گنجایش عظمتش را نداشت چون امیرالمؤمنین علیه السلام است، همان انسان والایى که وقتى اهل تقوا و اولیاى الهى را براى صحابى بزرگوارش معرفى مى‏کند، در بخشى از گفتارش مى‏فرماید:

عَظُمَ الخَالِقُ فِى أنفُسِهِم فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِى أعیُنِهِم‏ «8»

. آفریننده‏ى هستى در باطنشان عظیم و غیر او در دیدگانشان کوچک و حقیر است.

زیبایى‏هاى اخلاقى از دیدگاه لقمان حکیم‏

حضرت موسى بن جعفر علیهما السلام در ضمن توضیح و تفسیر عقل و بیان جنود و لشکر این نعمت بى‏نظیر و اشاره به منافع این گوهر و درّ گرانمایه عرصه‏ى هستى براى شاگرد کم نظیر مکتب اسلام، آگاه خبیر و داناى بصیر، هشام بن حکم از قول لقمان حکیم آن یگانه‏ى فرزانه، که پروردگار مهربان او را به خاطر آراسته بودنش به حسنات اخلاقى به مقام حکمت برگزید در نصیحت به فرزندش روایت مى‏کند که به فرزندش فرمود:

تَواضَعْ لِلحَقِّ تَکُنْ أعقَلَ النّاسِ وَإنَّ الکَیِّسَ لَدَى الحَقِّ یَسیرٌ. یَا بُنَىَّ! إنَّ الدُّنیا بَحرٌ عَمِیقٌ قَد غَرِقَ فِیها عالَمٌ کَثِیر، فَلْتَکُن سَفِینَتُکَ فِیهَا تَقوَى اللَّهِ، وَحَشْوُهَا الإیمانَ، وشِراعُهَا التَوَکُّلَ، وَقَیِّمُها العَقلَ، وَدَلیلُهَا العِلمَ، وَسُکَّانُهَا الصَّبرَ «9»

. در برابر حق تواضع و فروتنى کن تا عاقل‏ترین مردم به حساب آیى و بى‏تردید انسان زرنگ و زیرک نزد حق بى‏مقدار و اندک است؛ زیرا ارزش انسان در تواضع به حق است نه زیرکى و زرنگى. پسرم! دنیا دریایى ژرف و عمیق است، خلق بسیارى در آن غرق شده‏اند، پس باید کشتى تو در این دریا براى رسیدن به ساحل نجات تقواى الهى و پرهیزکارى باشد، و بارش ایمان، و بادبانش توکل، و ملاحش عقل، و قطب نمایش علم، و سکانش استقامت و صبر.

در این قطعه‏ى ناب به حقایقى سعادت‏بخش و واقعیاتى باارزش چون تواضع و تقوا، ایمان، توکل، عقل، علم و صبر اشاره شده است که هر یک از آنها به تناسب این نوشتار نیاز به توضیح دارد.

تواضع‏

تواضع و فروتنى که از زیباترین خصلت‏هاى اخلاقى است حالتى در باطن است که انسان را وادار مى‏کند در برابر خدا و پیامبران و امامان و اولیا و مردمى که شایسته هستند به آنان تواضع شود نرمى نشان دهد و به خواسته‏هاى ثمربخش آنان گردن نهد و حق را در همه‏ى شؤونش بپذیرد.

تواضع حالتى ضد کبر است؛ کبر یعنى: آن مایه‏ى آلوده‏اى که از آن ابلیس به وجود مى‏آید و شیاطین جنى و انسى از آن شکل مى‏گیرند، و چون در زمامدارى قرار گیرد او را تبدیل به فرعون مى‏کند، و چون سراغ ثروتمندى رود وى را به‏ صورت قارون نمایان مى‏کند، و هنگامى که در مردم قرار گیرد از آنان فاسد و مفسد و یاغى و طاغى و مجرم و منافق و مشرک و کافر مى‏سازد.

به راستى تواضع و فروتنى سر رفعت انسان را به عرش محبوبیت نزد خدا و خلق خدا مى‏رساند، مردم از متکبر فخرفروش طبیعتاً نفرت دارند و از متواضع خاکسار با جان و دل استقبال مى‏کنند.

داستانى از تواضع امیرالمؤمنین علیه السلام‏

حضرت امام عسکرى علیه السلام مى‏فرماید: آگاه‏ترین مردم به حقوق برادران دینى و سخت‏کوش‏ترینشان در برآوردن حاجات آنان، برترینشان از نظر شأن و مقام نزد خدا هستند و هرکس در دنیا به برادران دینى‏اش تواضع و فروتنى کند نزد خدا از صدیقین به شمار مى‏آید و شیعه‏ى به حق على بن ابى طالب علیه السلام است.

سپس حضرت عسکرى علیه السلام مى‏فرماید: دو برادر دینى على علیه السلام- پدر و فرزندى- مهمان آن حضرت شدند. امام براى خدمت به آنان برخاست و مقدمشان را گرامى داشت و هر دو را بالاى مجلس نشاند و روبروى آنان نشست، سپس فرمان داد براى هر دو غذا آوردند و آنان از آن غذا خوردند.

آن گاه قنبر طشت و آفتابه و حوله‏اى آورد و خواست دست پدر را بشوید، حضرت از جا جست و آفتابه را از دست قنبر گرفت تا آب روى دست آن مرد بریزد. مرد دستش را به خاک مالید و گفت: یا امیرالمؤمنین! خدا مرا ببیند که تو بر دست من با این مقام و عظمتت آب مى‏ریزى؟! حضرت فرمود: بنشین و دستت را بشوى؛ زیرا خدا تو را و برادر دینى‏ات را مى‏بیند که در این زمینه‏ها امتیازى به تو ندارد و در خدمت به تو فضیلتى براى او نیست، برادر دینى‏ات مى‏خواهد با شستن دست تو در بهشت زمینه‏ى خدمت به نفع خودش فراهم سازد، آن هم خدمتى ده‏ها برابر عدد اهل دنیا و بر شمار خدمتکارانى که در دنیا هستند!

پس مرد نشست و على علیه السلام به او گفت: تو را به حقى که از من مى‏شناسى و آن را عظیم و بزرگ مى‏شمارى و تواضعى که براى خدا دارى تا به آن پاداشت دهند سوگند مى‏دهم که مرا به آنچه که از خدمتم به تو افتخارت داده‏اند واگذارى و آنچنان با آرامش دستت را به وسیله‏ى من بشویى که گویا قنبر آب روى دستت مى‏ریزد!

آن مرد تسلیم تواضع على علیه السلام شد و دستش را با آب ریختن امیرالمؤمنین علیه السلام شست. وقتى کار تمام شد آفتابه را به فرزندش محمد بن حنفیه داد و فرمود:

پسرم اگر فقط فرزند این مرد مهمان من بود من خود آب به روى دستش مى‏ریختم ولى خداى عزّ و جلّ نمى‏پسندد که بین پدر و پسر را چون با هم هستند فرق نگذارم، پدر به روى دست پدر آب ریخت و باید در این موقعیت پسر روى دست پسر آب بریزد. پس محمد حنفیه به روى دست پسر آب ریخت و پسر دستش را شست. آن گاه حضرت عسکرى علیه السلام فرمود: کسى که على علیه السلام را در تواضع و فروتنى پیروى کند شیعه‏ى واقعى او است‏ «10».

حضرت صادق علیه السلام از پدرانش روایت مى‏کند:

إنّ مِن التَّواضُعِ أن یَرضَى الرَّجُلُ بِالمَجلسِ دُونَ المَجلسِ، وأن یُسلِّمَ عَلى مَن یَلقى، وَأن یَترُکَ المِراءَ وإن کانَ مُحِقّاً، وَلَا یُحِبُّ أن یُحمَدَ عَلَى التَّقْوَى‏ «11»

. بخشى از تواضع به این است که انسان در هر مجلسى وارد شد هرجا که جا هست بنشیند و براى خود جاى نشستن خاصى را در نظر نداشته باشد، و هرکه را ملاقات مى‏کند به او سلام دهد، و جدال و ستیز در سخن را واگذارد، گرچه حق با او باشد، و دوست نداشته باشد که او را بر تقوایى که‏ دارد ستایش کنند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

التَّواضُعُ أصلُ کُلِّ خَیرٍ نَفیسٍ وَمَرتَبةٍ رَفِیعَةٍ، وَلو کَانَ لِلتَّواضُعِ لُغَةٌ یَفْهَمُهَا الخَلْقُ لَنَطَق عَن حَقایِقِ مَا فِى مَخفیّاتِ العَوَاقِبِ، وَالتَّوَاضُعُ مَا یکونُ للَّهِ وفِى اللَّهِ وَمَا سَواهُ مَکرٌ، وَمَن تَواضَعَ للَّهِ شَرَّفَهُ اللَّهُ عَلى کَثیرٍ مِن عبادِهِ‏ «12»

. فروتنى ریشه‏ى هر خیر باارزشى است و مرتبه و مقام بلندى است، اگر براى تواضع لغتى وجود داشت که مردمان آن را مى‏فهمیدند، هر آینه از حقایق آنچه در پنهان سرانجام‏ها بود سخن مى‏گفت و تواضع آن است که در راه خدا و براى خداست و جز آن مکر و حیله است و کسى که براى خدا تواضع کند، خدا او را بر بسیارى از بندگانش شرافت مى‏دهد.

تواضع محمد بن مسلم‏

محمد بن مسلم چنان که در کتاب‏هاى رجال آمده از اعاظم اصحاب حضرت امام باقر و حضرت امام صادق علیهما السلام و از راویان حدیث و بسیار مورد اطمینان و انسانى عادل است که روایات اهل بیت او را جزء مقربان و صدّیقان دانسته‏اند.

ابونصر مى‏گوید: از عبداللَّه بن محمد بن خالد درباره‏ى محمد بن مسلم‏پرسیدم؟ گفت: مردى بسیار بزرگوار ولى از نظر مال دنیایى تنگدست بود، امام باقر علیه السلام به او فرمود: اى محمد! فروتنى پیشه کن. زمانى که به کوفه بازگشت ظرفى بافته شده از نى که معمولًا در آن خرما مى‏ریختند پر از خرما با ترازویى برداشت و کنار در مسجد جامع نشست و صدایش را به خرمافروشى بلند کرد.

عشیره‏ى او نزدش آمدند و گفتند: با این کارى که پیشه کرده‏اى ما را رسوا ساختى این کار در شأن تو و قبیله‏ى ما نیست. گفت مولایم حضرت باقر علیه السلام مرا به یکى از خصلت‏هاى اخلاقى و حسنات نفسى که تواضع است فرمان داده و من هرگز با پیشوا و رهبر الهى‏ام مخالفت نمى‏ورزم و اینجا را ترک نمى‏کنم تا از فروش همه‏ى خرما آسوده شوم. قبیله‏اش به او گفتند: اکنون که براى خود از شغل و کسب چاره‏اى نمى‏بینى، پس در میان بازار آسیاب داران برو و آسیاب و شترى براى آسیا کردن گندم و جو آماده کن.

تواضع شگفت‏آور پیامبر

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: مردى بیابانى نزد پیامبر اسلام آمد و گفت: اى پیامبر خدا! با این ناقه‏ات با من مسابقه مى‏دهى؟ حضرت با او مسابقه داد و مرد بیابانى مسابقه را برد. پیامبر به او فرمود: شما شتر مرا بالا بردید، خدا دوست داشت که آن را پایین بیاورد، کوه‏ها در برابر کشتى نوح گردنکشى کردند و کوه جودى نهایت تواضع را از خود نشان داد، خدا هم کشتى نوح را بر آن فرود آورد «13».

و نیز امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

رسول خدا شب پنج شنبه‏اى در مسجد قبا افطار کرد، پس از افطار فرمود آیا آبى براى خوردن یافت مى‏شود؟ اوس بن خولى انصارى قدحى بزرگ از آب مخلوط با عسل براى حضرت آورد، هنگامى که لب به آن قدح زد قدح را از لب مبارک دور کرد و فرمود: دو آشامیدنى است که به یکى اکتفا مى‏شود، من‏ این مخلوط را نمى‏خورم و بر مردم هم حرام نمى‏کنم ولى براى خدا فروتنى مى‏نمایم؛ زیرا هرکس براى خدا فروتنى کند خدا او را رفعت مى‏دهد و هرکس تکبر ورزد خدا او را پست مى‏نماید، و کسى که در معیشتش میانه‏روى پیشه کند خدا به او روزى مى‏بخشد و کسى که ولخرجى کند خدا او را محروم مى‏نماید، و کسى که بسیار یاد مرگ کند خدا به او محبت مى‏ورزد «14».

امام صادق علیه السلام فرمود: خدا به داود وحى کرد:

یَا دَاوُدَ کَما أنّ أقرَبَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ المُتَواضِعوُنَ، کَذلِکَ أبعَدُ النّاسِ مِنَ اللَّهِ المُتَکبِّرُونَ‏ «15»

. اى داود! چنان که نزدیک‏ترین مردم به خدا فروتنانند، دورترین مردم از خدا متکبرانند.

علامه‏ى مجلسى در رابطه با تواضع مى‏فرماید:

تواضع ترک تکبّر و ذلت و خاکسارى در برابر پیامبر و امامان و مردم مؤمن است، تواضع نفرت از رفعت و چیره‏گى است و همه‏ى این امور موجب قرب انسان به حق و ضدش موجب دورى انسان از خداست‏ «16».

در هر صورت تواضع و فروتنى در برابر حق و شؤون حق که از جلوه‏هایش‏ قبول فرمان‏هاى خدا و اوامر و نواهى پیامبر و خواسته‏هاى امامان و نرمى داشتن در برابر زن و فرزند و پدر و مادر و عموم مردم است از باارزش‏ترین زیبایى‏هاى اخلاق و از حسنات ملکوتیه و خصال عرشیه است.

لقمان حکیم پس از این که فرزندش را به تواضع توجه مى‏دهد مى‏فرماید:

آنان که خود را زرنگ و تیز مى‏دانند و تصور مى‏کنند این زرنگى و تیزى آنان را از حق بى‏نیاز مى‏نماید سخت در اشتباهند؛ زیرا زرنگ و تیز با همه‏ى زرنگى و تیزیش نزد حق بى‏مقدار و ناچیز است و بدون حق ارزش قابل توجهى ندارد.